Alfabe ile Kültürel yapı içinde Aile yapısı değişti

7

BEĞENDİM

ABONE OL

News

Alfabe Öncesi Dönemde Aile: Kadın, Erkek ve Çocuk

Alfabe öncesi dönem, yazılı kültürün yaygın olmadığı; sözlü aktarım, gelenek, töre ve âdetlerin aileye biçim verdiği bir dönemdir. Bu dönemde kadın-erkek-çocuk ilişkileri, göçebe ya da yerleşik toplumların yapısına göre değişmekle birlikte – genel olarak – ailenin temel rolü hem neslin sürdürülmesi hem de toplumsal dayanışmanın sağlanmasıdır. Örneğin, İnan’ın değerlendirmesine göre, “törû” (örf, âdet, kanun) elden ele geçerek aile ve toplumu şekillendiren bir mekanizmadır: “törü… ‘babalardan kalma örf, âdet, kanun’ anlamına gelmektedir.” Bu bağlamda erkek, aile içindeki kural koyucu, koruyucu rolünü üstlenirken; kadın, evin iç dünyasını, çocuk ise gelecek kuşağı temsil eder.

Bu dönemde çocuk-yetişkin ilişkileri de daha doğrudan ve bütünlüklü bir sosyalizasyon süreci içinde gerçekleşmiştir: çocuk, toplumun kadim değerlerini kadın-erkek iş bölümü içinde öğrenirken; erkeğin av-göç, savaş-savunma, kadın-çocuk-ev içi düzen üçlüsü birlikte iş görüyordu. Kadın, çocuk bakımından, hem sosyal hem kültürel aktarıcıdır. Erkek ise hem üretim-koruma hem de dış dünyayla ilişkilerin aracısıdır. Bu yapı, alfabe öncesi dönemin yazılı olmayan ama güçlü bir sosyal bağlama sahip olduğunu gösterir.

Öte yandan, alfabe öncesi dönemin yazılı olmayan kültürü bazı olumsuz yönleri de barındırır. Özellikle toplumsal değişime açık olmayan yapılar, aile içinde çocukların özerkliği, kadınların özgürlüğü ve erkek‐egemen rolün esnekliği açısından kısıtlayıcı olabilir. Çocuk, geleneklerin dışına çıkmayı beceremeyebilir; kadın, üretimin sadece evle sınırlı olduğu bir konuma hapsolabilir; erkek ise toplumsal değişime direnen bir yapı içinde eski rollere bağlı kalabilir.

Alfabe Değişikliği ve Kültürel Dönüşüm

Bir toplumun yazılı kültüre geçişi, sadece teknik bir değişim değil; aynı zamanda zihinsel-sosyal bir dönüşüm sürecidir. Türkiye bağlamında, Latin alfabesine geçiş gibi bir alfabe değişikliği, eğitim, okuryazarlık, iletişim biçimleri ve dolayısıyla toplumsal yapı üzerinde derin etkiler yaratmıştır. Yazılı kültür, önceki sözlü kültüre kıyasla aile içinde yeni roller, yeni değerler ve yeni ilişkiler doğurmuştur.

Bu değişimin kadın-erkek-çocuk ilişkisine olumlu etkileri şöyle saptanabilir: Okuryazarlığın yükselmesiyle birlikte kadınların ve çocukların öğrenme süreçlerine katılımı artmış; bilgiye erişim kolaylaşmış; geleneksel iş bölümü yeniden düşünülmeye başlanmıştır. Erkekler de dış dünyayla iletişimde, resmi kurumlarla ilişkide daha etkin hale gelmiştir. Yazılı kültür sayesinde aile içi rol modelleri çeşitlenmiş, çocuk için yeni sosyal mobilite fırsatları doğmuştur. Ayrıca, toplumsal değişimler ailede yeni bir esneklik yaratmış, eski normların sorgulanması mümkün olmuştur.

Ancak bu süreçte olumsuzluklar da yaşanmıştır. Yazılı kültüre geçiş, sözlü aktarım süreçlerinin zayıflamasına, geleneklerin unutulmasına yol açabilir. Bu durum aile içindeki kuşaklar arası bağların zayıflamasına neden olabilir. Ayrıca, kadın ve çocuğun yeni rollere yönelmesi, erkeğin geleneksel hâkimiyet pozisyonunu tehdit edebilir; bu da aile içinde çatışmalar yaratabilir. Eğitim süreçlerinin yaygınlaşması, çocuklar ve gençlerle ebeveynler arasında değer farklılıklarını artırabilir, nesiller arası kopuşlara sebep olabilir.

Kuramsal Bakışlardan Alıntılar ve Ailenin Değişimi

Bu çerçevede üç bilim insanının yaklaşımlarına dikkat çelmek yerinde olacaktır:

1. Abdülkadir İnan
2. İnan, toplumun töre yoluyla şekillendiğini belirtirken, “törü … ‘babalardan kalma örf, âdet, kanun’ anlamına gelmektedir.” diyerek (1998: 272) geleneklerin aile ve toplum yapısındaki sürekliliğine vurgu yapar. DergiPark+1 Bu görüş, alfabe öncesi dönemde ailenin kültürel olarak köklü bir yapı üzerine kurulduğunu açıkça gösterir. Aile, erk-kadın-çocuk üçlüsünde bu törel yapının aktarıcısıdır.
3. Hikmet Tanyu
4. Tanyu ise yazılı kültür öncesi inanışları incelerken, özellikle çocuk ve doğumla ilgili taşla ilgili inanışlar üzerinden toplumun değer dünyasını yansıtır: “Halk arasında yaygın olan bu inanışlardan ‘çocuk dileği için taşı belde taşımak’ gibi uygulamalar vardır.” DergiPark Bu alıntı, alfabe öncesi dönemin yazılı olmayan zengin simgeler dünyasının, çocuk kavramı ve aile yapısı açısından taşıdığı anlamı göstermektedir.
5. Bahaeddin Ögel
6. Ögel, eserinde Türk kültürünün kesintisiz bir gelişim içinde olduğunu savunur; aile ve toplumun birbirini besleyen yapı olduğunu belirtirken, önsözde şöyle der: “Türk kültürü bir bütün olarak ele alınmalıydı ve bir devamlılığa sahipti.” 1000Kitap Bu tümel bakış, aile kurumunun alfabe değişikliği gibi büyük dönüşümlerde bile temel kalması gerektiğini vurgular.

Kadın, Erkek ve Çocuk Rolleri Değişirken…

Alfabe değişikliği sürecinde kadınların rolü de yeniden şekillenmiştir. Önceden yazılı kültüre erişimin sınırlı olması, kadınların daha çok ev içi ve sosyal aktarıcı roller üstlenmesine imkân tanımıştı. Ancak okuryazarlığın yaygınlaşmasıyla kadınlar da resmi işlemlerde, eğitimde ve toplumsal yaşamda daha görünür hale geldiler. Bu değişim olumlu bir ilerleme olarak değerlendirilebilir: kadınların bilgiye erişimi, kendi kimliklerini geliştirme fırsatlarını arttırdı; çocuk yetiştirme ve anne-eğitici olarak ailedeki rollerini çeşitlendirdi.

Erkek bakımından ise değişim, hem fırsatlar hem zorluklar getirdi. Yazılı kültür içinde erkeğin dışarıyla ilişki kurma fonksiyonu genişledi; modern iş alanları, eğitim kurumları ve kamusal alanlarda yeni sorumluluklar belirdi. Ancak bu durum, geleneksel koruyucu-otoriter rolün geçerliliğini yitirmesine, erkeğin kendini tanımlama krizine yol açabilir. Aile içinde kadın ve çocukla ilişkiler yeniden düzenlenmeye başladı; erkek, yeni rolleri benimlemekte zorlanabilir.

Çocuklara gelince: alfabe değişikliği, çocuklar için yeni öğrenme ortamları, okuma-yazma becerisi, okul gibi kurumları beraberinde getirdi. Bu da hazırlıksız ailelerde bir kopuş kaynağı oldu: Çocuk, önceki kuşağın aktardığı sözlü kültür yerine yazılı ve kitle kültürüyle bağlantılı hale geldi. Aile içinde çocuk-ebeveyn ilişkileri geleneksel modelden farklılaştı; çocuk artık sadece “görülmesi gereken varlık” olmaktan çıkarak “bilgi edineni, kimlik oluşturanı” hâline geldi. Bu durum, ailede olumlu bir gelişim potansiyeli sunarken, olumsuz olarak da toplumsal bağların gevşemesine, ebeveyn otoritesinin zayıflamasına ve çocuklar ile aile arasında değer çatışmalarına neden olabiliri.

Olumlu ve Olumsuz Etkilerin Ayrımı

Sonuç olarak, alfabe değişikliğinin aile, kadın-erkek-çocuk üçlemi üzerinde getirdiği bazı olumlu ve olumsuz etkiler şöyle özetlenebilir:

Olumlu etkiler:

• Kadın ve çocukların eğitim olanaklarına daha iyi erişmesi ve toplumsal yaşamda daha görünür hale gelmesi.
• Okuryazarlığın artmasıyla aile içinde karar verme süreçlerine katılımın artması; iletişimin güçlenmesi.
• Ailenin dış dünya ile bağlantılarının artması, yeni sosyal rollerin doğması ve bireyselleşme yolunda adımların atılması.
• Geleneksel sözlü kültürle sınırlı olmayan, yazılı kültürle birlikte yeni değerlerin, yeni kimliklerin oluşması.

Olumsuz etkiler:

• Sözlü aktarımın zayıflaması, önceki kuşak ile yeni kuşak arasında bağların gevşemesi.
• Kadın, erkek, çocuk rollerinin yeniden düzenlenmesi sürecinde aile içi çatışma ve kimlik krizi riski.
• Çocuğun aile içindeki geleneksel konumunun değişmesi, ebeveyn otoritesinin sarsılması.
• Eğitim, şehirleşme, yazılı kültür gibi unsurların aileyi, küçük bir sosyal birim olarak dönüştürmesi; bazı değerlerin kaybedilmesi ya da dönüştürülmesi.

Sonuç ve Değerlendirme

Aile kurumunun, kadın-erkek-çocuk ilişkilerinin ve kültürel mirasın alfabe öncesi dönemde nasıl şekillendiğini ve yazılı kültüre geçiş sürecinin nelere yol açtığını değerlendirdiğimizde, değişimin kaçınılmaz olduğu görülmektedir. Ancak değişim yalnızca dışsal değil, içsel bir dönüşüm sürecini de gerektirir. Kadın, erkek ve çocuk rollerinin yeniden tanımlanması, aile içi iletişimin ve değer aktarımının bilinçli bir biçimde sürdürülebilmesiyle olumlu bir sürece dönüşebilir.

Özetle, alfabe değişikliği aile için bir kırılma noktası olabilir — ancak bu kırılma mutlaka olumsuz sonuçlar doğurmak zorunda değildir. Bilinçli yaklaşımla, kadın-erkek-çocuk üçlüsünün yeni döneme adaptasyonu, hem geleneksel bağların korunmasını hem de modern bireysel gereksinimlerin karşılanmasını sağlayabilir. Bu bağlamda İnan’ın “törü”ye dair yorumu, Tanyu’nun çocuk ve inanış bağlamındaki çalışmaları ve Ögel’in kültürün sürekliliği vurgusu bize önemli kuramsal ışık tutmaktadır.

Makalenin yayınlanacağı gazete için, okuyuculara şu soru yöneltilebilir: Değişimin sancılarını en aza indirmek için aileler ne yapmalı? Kadın, erkek ve çocuk nasıl yeni rollere uyum sağlayabilir? Bu dönüşüm sürecinde kültürel miras ve modern yaşam arasında nasıl bir denge kurulabilir? Bu soruların yanıtları, hem bireysel hem toplumsal düzeyde düşünülmeli ve aile politikaları bu bakış açısıyla şekillendirilmelidir.

Not: Makalede alıntılar mümkün olduğunca kaynaklara dayandırılmakla birlikte, döneme dair kültürel ve kuramsal analizler genel literatüre ve araştırmacıların yaklaşımlarına dayanmaktadır.